Rotunda

Budowla forteczna na planie koła wzniesiona w latach 1825-1831. Wybudowano ją na wyspie otoczonej przez bagna i rozlewiska położonej 500 metrów od murów twierdzy, w miejscu, w którym już w XVIII wieku istniał szaniec broniący Zamościa od południa. Zewnętrzna średnica koła na planie którego wybudowano Rotundę ma 54 metry, natomiast średnica wewnętrznego  dziedzińca - 34 metry. Wysokość zewnętrznych ścian budowli sięgała 10 metrów. Wokół dziedzińca było 20 radialnie usytuowanych cel ze strzelnicami, otwartych arkadowo od strony dziedzińca. Łączność z miastem zapewniała droga, zabezpieczona wałami i fosą. Po likwidacji twierdzy w 1866 roku zamurowano wewnętrzne arkady, a gmach zamieniono na skład broni i amunicji. Tę funkcję budowla pełniła do 1939 roku.

W czasie II wojny światowej Niemcy zamienili Rotundę w miejsce masowych mordów. W 1939 roku odbywały się w niej pojedyncze egzekucje, ale już od 1940 roku mordowano po kilkadziesiąt osób dziennie. Wiązało się to z utworzeniem przez Niemców obozu przejściowego i akcją oznaczoną kryptonimem „A-B”, której celem było wymordowanie inteligencji polskiej. Od listopada 1942 roku egzekucje przybrały charakter masowy w związku z akcją wysiedleńczą prowadzoną na Zamojszczyźnie. Od tego czasu w celach Rotundy w nieludzkich warunkach  więziono po kilkadziesiąt osób. Czekała je egzekucja lub transport do innych obozów. Początkowo zamordowanych grzebano wokół Rotundy. Pod koniec wojny, by zatrzeć ślady ludobójstwa wykopywano pogrzebane wcześniej zwłoki i palono na stosie na środku dziedzica. Szacuje się, że począwszy od 1940 roku w Rotundzie więzionych było 40000 osób, z czego 8000 zostało zamordowanych.

Po obu stronach drogi prowadzącej do Rotundy pochowane są ofiary wojny, przeniesione z mogił rozsianych na Zamojszczyźnie. W grobach po prawej (zachodniej) stronie drogi pochowani są żołnierze polscy polegli w kampanii wrześniowej i partyzanci z Zamojszczyzny, po lewej (wschodniej) żołnierze radzieccy, Żydzi i ofiary terroru stalinowskiego. Gmach otacza cmentarz ofiar obozu. Łącznie na Rotundzie spoczywają szczątki 45482 osób.

Na dziedziniec prowadzi brama z oryginalnymi, drewnianymi drzwiami z niemieckim napisem,  który w tłumaczeniu na język polski brzmi: JENIECKI OBÓZ PRZEJŚCIOWY POLICJI BEZPIECZEŃSTWA. Tuż za nią, na ruinach celi zbombardowanej w pierwszych dniach września 1939 roku, rozstrzeliwano więźniów, o czym przypomina tablica pamiątkowa. Natomiast na środku dziedzińca znajduje się płyta z napisem: W miejscu tym zbrodniarze hitlerowscy masowo spalili na stosie zwłoki pomordowanych ofiar, więźniów Rotundy. Cześć ich pamięci.

Cele Rotundy udostępnione są do zwiedzania i przypominają o walce i dramacie Polaków podczas II wojny światowej. Dedykowane są ofiarom obozów zagłady, partyzantom Zamojszczyzny, poszczególnym grupom zawodowym, harcerzom, Sybirakom i ofiarom ukraińskich nacjonalistów. Ostatnie pięć cel zajmuje ekspozycja muzealna, na którą składają się fotografie i dokumenty dotyczące okresu poprzedzającego II wojnę światową, okupacji hitlerowskiej na Zamojszczyźnie, w tym akcji wysiedleńczej i losu Dzieci Zamojszczyzny oraz funkcjonowania obozu w Rotundzie.

Na zewnętrznej ścianie gmachu umieszczono 175 tablic poświęconych ofiarom wojny pochodzącym z Zamojszczyzny.

ul. Droga Męczenników Rotundy 
tel. 692 162 219 
www.muzeum-zamojskie.pl

Godziny otwarcia:
okres letni          od godz. 7.00 do zmierzchu
okres zimowy     w godz. 10.00 - 16.00

Cena wstępu: wstęp wolny

Wystawa "Ku przestrodze i pamięci. Rotunda Zamojska 1939-1944"

W latach 2019 – 2021 Rotunda poddana została rewitalizacji dzięki pozyskaniu przez Miasto Zamość dofinansowania ze środków Unii Europejskiej z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020. Informacje o projekcie rewitalizacji znajdują się na stronie:www.rewitalizacjarotundy.zamosc.pl